Egzersiz ve Multipl Skleroz

Multipl skleroz (MS), patogenezinde merkezi sinir sisteminde (MSS) bulunan immün hücrelerin yer aldığı, kronik, ilerleyici ve nörodejeneratif bir otoimmün hastalıktır. MS, sinir liflerini çevreleyen miyelin kılıfın hasar görmesiyle karakterizedir ve bu durum, MSS’deki iletişimi etkileyerek çeşitli bulgulara (bulanık görme, dengesizlik, çift görme, güçsüzlük gibi…) yol açmaktadır. Birçok çalışma, düzenli egzersizin MS hastalarında hastalığın seyrini değiştirebileceğini göstermektedir. Düzenli egzersiz bağışıklık sistemini destekleyerek, inflamasyonu azaltabilmektedir.

MS’deki yeti yitimi; azalmış hareketlilik, anormal yürüyüş mekaniği, denge ve kas gücü ile bilişsel ve otonomik işlevlerdeki bozukluklar ile ilişkilidir. MSS’te ortaya çıkan herhangi bir bozukluk, tipik olarak fonksiyonel kapasiteyi azaltır, yorgunluğa katkıda bulunur, günlük aktiviteyi azaltır. Son yıllarda yapılan araştırmalar, fiziksel durumu hangi düzeyde olursa olsun MS’li bireyler için düzenli egzersizin önemini vurgulamaktadır.

Hareketsiz bir yaşam, fiziksel engellilik düzeyinde artışa sebep olurken, kalp hastalığı, şeker hastalığı ve obezite gibi ikincil hastalıkların da riskini artırmaktadır. Egzersiz, MS hastalarının yaşam kalitesini artırıp, semptomların yönetiminde yardımcı olur ve metabolik sendromdan korumada da katkı sağlamaktadır.

Bilindiği gibi azalmış fonksiyonel kapasite genellikle daha yüksek MS hastalık şiddeti ile ilişkilidir. Egzersiz ve yaşam tarzı değişikliklerinin hastalık seyrinin erken dönemlerinde birleştirilerek günlük hayata entegre edilmesi, MS popülasyonunda gözlenen fonksiyonel kapasitedeki düşüş oranını azaltabilir.

Egzersiz ile MS yorgunluğu arasında ilişkiye göz atalım…

Hastalık alt tipinden (ataklı ya da progresif) bağımsız olarak, hastalar duysal, motor, denge, duygusal, bilişsel ve davranışsal alanları içeren geniş bir semptom yelpazesiyle karşı karşıyadır. Yorgunluk ise, MS’te bu hastalığın ilk tanımlarından bu yana gözlemlenen yaygın bir semptomdur. MS’li bireylerin yaklaşık %65’i yorgunluğun sınırlayıcı etkisini bildirirken, %40’ı da yorgunluğu en çok engelleyici semptom olarak tanımlamaktadır. MS yorgunluğu farklı şekillerde yaşanmakla birlikte genellikle genel yorgunluk veya bitkinlik hissi veya egzersizden bağımsız, genellikle aniden belirebilen kas yorgunluğu olarak ifade edilir. Çevresel ısı ve nem artışı, hem sistemik yorgunluğu hem de egzersize bağlı yorgunluğu önemli ölçüde artırabilirken, soğutma tipik olarak semptomları hafifletmektedir. MS’te yorgunluğun yönetiminde, medikal düzenlenmenin yanında düzenli fiziksel aktivite, bireyin  kapasitesini artırırken, yorgunluğu da azaltabilmektedir.

Yorgunluğun yapılandırılmış düzenli egzersizle yönetimi; hem inflamasyonun düzenlenmesinde hem de kas hafızasını olumlu yönde oluşturarak, MS’li bireyin yaşam kalitesine katkıda bulunmaktadır.

Egzersiz MS’li bireylerde ne kazanımlar sağlar?

Aerobik egzersiz, dayanıklılığı artırır, enerji seviyesini iyileştirir ve kas kuvvetini geliştirmektedir. Ayrıca, denge ve koordinasyonu destekleyerek düşme riskini azaltabilmektedir. Özellikle denge egzersizlerinin, MS hastalarında denge kontrolünü artırdığı ve düşme riskini azalttığını bilinmektedir. Direnç egzersizleri, kas kütlesini ve kemik yoğunluğunu artırabilir ve böylece MS’in neden olduğu kas güçsüzlüğü ve osteoporozun hafifletilmesine katkı sağlayabilmektedir.

Yaşam kalitesi ve Egzersiz

Düzenli yapılan fiziksel egzersiz; sağlıklı bireylerde de MS’li bireylerde de benzer şekilde enerji seviyesini artırarak günlük aktivitelerdeki bağımsızlığı ve yaşamdan alınan keyfi artırmaktadır. MS’li bireylerde fizyoteraspist eşliğinde ya da bireyin kendi becerilerine göre yapılandırılmış egzersizler, hem direk hem de dolaylı yoldan yaşam kalitesini olumlu yönde etkilemektedir.

Bazı araştırmalar, özellikle ailesel MS vakalarında, MS geliştirme riski ile doğum ayı arasında bir ilişki bulmuştur (MS riski ilkbaharda doğanlarda biraz daha yüksek ve sonbaharda doğanlarda daha düşüktür).  Bu, MS gelişme mekanizmalarının genetik ve iklimle ilgili çevresel faktörler arasındaki bir etkileşimi içerdiğini düşündürür. Ancak sonraki çalışmalar, bu sonuçların doğum oranlarındaki coğrafi ve mevsimsel farklılıklardan kaynaklandığını göstermiştir.

Birkaç çalışma, D vitamini seviyeleri ile MS gelişme riski arasında ters bir ilişki olduğunu göstermektedir.  Ayrıca, anneleri hamilelik sırasında çok miktarda D vitamini tüketen kadınların MS riskinin daha düşük olduğu gözlemlenmiştir.  D vitamini takviyelerinin güvenliği değerlendirilmemiş olsa da, bu veriler D vitamini seviyeleri düşük olan hamile kadınların normal serum 1,25-dihidroksivitamin D düzeylerini (50-125) korumak için takviye almaları gerektiğini düşündürmektedir.

Fiziksel işlevler üzerine etkisi

MS, fiziksel işlevlerde zorluklara yol açabilir. Ancak düzenli egzersiz, kas gücünü artırarak, dayanıklılığı ve esnekliği geliştirerek, fiziksel işlevlerin korunmasına ve iyileştirilmesine yardımcı olabilir. Örneğin, yürüme yeteneği üzerindeki olumlu etkileri sayesinde, MS hastalarının bağımsız hareket edebilme yeteneği artabilir.

Denge ve koordinasyon üzerine etkisi

MS, denge ve koordinasyon sorunlarına neden olabilir. Düzenli egzersiz, denge ve koordinasyonu geliştirerek düşme riskini azaltabilir ve günlük yaşam aktivitelerini daha güvenli hale getirebilir.

Duygudurum üzerine etkisi

MS hastalarında depresyon ve anksiyete gibi duygusal semptomlar sık görülür. Egzersiz, depresyonu azaltabilir, stresi yönetmeye yardımcı olabilir ve genel olarak iyilik hali üzerinde olumlu etkilere sahiptir. Düzenli egzersiz, endorfin ve serotonin gibi hormonları salınımını artırarak duygusal iyilik hâlini destekleyebilir. Ayrıca egzersiz, stresi azaltarak ruh hâlini dengeleyebilir.

Her MS’li egzersiz yapabilir mi?

Kesinlikle ‘Evet’. Her MS’li birey bilişsel ve fiziksel durumuna göre MS uzmanı, fizyopterapist ve gerektiğinde psikolog tarafından değerlendirilerek, öncelikle bulgularına, yakınmalarına odaklanarak, aynı zamanda genel performans kapasitesini artırmayı da ikincil olarak hedefleyerek planlanmalıdır. Hangi fiziksel engel düzeyi olursa olsun, her MS’li egzersiz yapabilir. Örneğin, denge sorunu yaşayan bir MS’li bireye denge egzersizi ön planda tutulan bir program hazırlanırken, tekerlekli sandalyede olan bir MS’li birey için el ve kolları güçlendirecek egzersizlerin yanı sıra bacaklar içinde germe ve güçlendirme egzersizleri planlanabilir. Ya da yutma ya da konuşma sorunu yaşayan MS’li bireyler için yutma ve konuşma terapisi de uygulanabilir, oldukça anlamlı etkilere yol açabilir.

Dikkat edilmesi gerekenler

• Her hastanın durumu bireysel olarak değerlendirilmeli ve egzersiz programı, hastanın kapasitesine ve ihtiyaçlarına uygun şekilde uyarlanmalıdır.
• Egzersiz programının belirlenmesi ve takibi konusunda MS uzmanı ve fizyoterapist rehberliği önemlidir.
• Egzersiz sırasında aşırı ısınma (vücut sıcaklığında artış), MS semptomlarını geçici olarak artırabilmektedir ve MS’li bireyin kendisini daha kötü hissetmesine sebep olabilmektedir. Bu nedenle, egzersiz yaparken vücut sıcaklığının artmamasına dikkat edilmesi ve bol su tüketimi oldukça önemlidir.
• Egzersiz yaparken, serin ve iyi havalandırılmış bir ortamda kalmaya çalışmak önemlidir.
• Egzersiz sırasında aşırı yorgunluk ve tükenme limitine dikkat edilmesi, bireyin kondisyonuna göre program yapılması önemlidir. MS’li bireyin kendi kapasitesinin çok üstünde ağır egzersiz programları yerine, bireyselleştirilmiş, mümkünse öncelikle semptomlara yönelik programlar oluşturulması, perfomansın yavaş ve kademeli biçimde artırılması önerilir.
• Aşırı yorulma, tükenme gibi semptomlar ortaya çıktığında; fiziksel ve mental enerjiyi korumak için egzersize ara vermek veya hafifletmek gerekebilir.
• Egzersiz sırasında belki de en dikkat edilmesi gereken, yaralanmaların önlenmesidir. Çünkü, yeterli önlemlerin alınmadığı, uygun olmayan, ağır egzersiz programları, egzersizin olumlu etkisini tersine çevirebilmektedir. Örneğin; denge sorunu yaşayan hastalar, düşmeleri önlemek için uygun önlemler almalı ve egzersizlerini bir uzman eşliğinde gerçekleştirmelidir.
• Egzersize yeni başlayan MS hastaları için, yavaş ve düzenli bir şekilde başlamak önemlidir. Vücut zamanla uyum sağlayabilir ve egzersiz kapasitesi arttıkça daha yoğun aktivitelere geçilebilir.
• Sabır ve süreklilik, egzersiz programının başarısı için önemlidir.

Sonuç olarak, MS’li bireyler için egzersiz, genel sağlık ve yaşam kalitesini artırmada önemli bir rol oynar. Fiziksel aktivite, semptomların yönetimine yardımcı olabilir, kas kuvvetini ve enerji seviyelerini artırabilir, duygusal iyilik halini destekleyebilir ve genel sağlık durumunu geliştirebilir. Ancak, her hasta bireysel olarak değerlendirilmeli ve uygun bir egzersiz planı oluşturulmalıdır.

Kaynakça

• Bakshi R, Shaikh ZA, Miletich RS, et al. Fatigue in multiple sclerosis and its relationship to depression and neurologic disability. Mult Scler 2000; 6 (3): 181-5
• Bakshi R. Fatigue associated with multiple sclerosis: diagnosis, impact and management. Mult Scler 2003; 9 (3): 219-27
• Bergamaschi R, Romani A, Versino M, et al. Clinical aspects of fatigue in multiple sclerosis. Funct Neurol 1997; 12 (5): 247-51
• Bergh FT, Kümpfel T, Trenkwalder C, Rupprecht R, Holsboer F. Dys-regulation of the hypothalamo-pituitary-adrenal axis is related to the clinical course of MS. 1999;53:772–777. [PubMed] [Google Scholar]
• Freeman JA. Improving mobility and functional independence in persons with multiple sclerosis. J Neurol 2001; 248 (4): 255-9
• Gehlsen GM, Grigsby SA, Winant DM. Effects of an aquatic fitness program on the muscular strength and endurance of patients with multiple sclerosis. Phys Ther 1984; 64 (5): 653-7
• Grasser A, Möller A, Backmund H, Yassouridis A, Holsboer F. Heterogeneity of hypothalamic-pituitary-adrenal system response to a combined dexamethasone-CRH test in multiple sclerosis. Exp Clin Endocrinol Diabetes. 1996;104:31–37. [PubMed] [Google Scholar]
• Grossberg AJ, Zhu X, Leinninger GM, et al. Inflammation-induced lethargy is mediated by suppression of orexin neuron activity. J Neurosci. 2011;31:11376–11386. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
• Kato T, Kanbayashi T, Yamamoto K, et al. Hypersomnia and low CSF hypocretin-1 (orexin-A) concentration in a patient with multiple sclerosis showing bilateral hypothalamic lesions. Intern Med. 2003;42:743–745. [PubMed] [Google Scholar]
• Kiyashchenko LI, Mileykovskiy BY, Maidment N, et al. Release of hypocretin (orexin) during waking and sleep states. J Neurosci. 2002;22:5282–5286. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
• Krupp LB, Alvarez LA, LaRocca NG, et al. Fatigue in multiple sclerosis. Arch Neurol 1988; 45 (4): 435-7
• Lambert CP, Archer RL, Evans WJ. Muscle strength and fatigue during isokinetic exercise in individuals with multiple sclero- sis. Med Sci Sports Exerc 2001; 33 (10): 1613-9
• Lambert CP, Lee Archer R, Evans WJ. Body composition in ambulatory women with multiple sclerosis. Arch Phys Med Rehabil 2002; 83 (11): 1559-61
• Limone P, Ferrero B, Calvelli P, et al. Hypothalamic-pituitary-adrenal axis function and cytokine production in multiple sclerosis with or without interferon-β treatment. Acta Neurol Scand. 2002;105:372–377. [PubMed] [Google Scholar]
• Michelson D, Stone L, Galliven E, et al. Multiple sclerosis is associated with alterations in hypothalamic-pituitary-adrenal axis function. J Clin Endocrinol Metab. 1994;79:848–853. [PubMed] [Google Scholar]
• Mostert S, Kesselring J. Effects of a short-term exercise training program on aerobic fitness, fatigue, health perception and activity level of subjects with multiple sclerosis. Mult Scler 2002; 8 (2): 161-8
• Murray TJ. Amantadine therapy for fatigue in multiple sclerosis. Can J Neurol Sci 1985; 12 (3): 251-4
• Oka Y, Kanbayashi T, Mezaki T, et al. Low CSF hypocretin-1/orexin-A associated with hypersomnia secondary to hypothalamic lesion in a case of multiple sclerosis. J Neurol. 2004;251:885–886. [PubMed] [Google Scholar]
• Papuć E, Stelmasiak Z, Grieb P, Paweł G, Rejdak K. CSF hypocretin-1 concentrations correlate with the level of fatigue in multiple sclerosis patients. Neurosci Lett. 2010;474:9–12. [PubMed] [Google Scholar]
• Petajan JH, Gappmaier E, White AT, et al. Impact of aerobic training on fitness and quality of life in multiple sclerosis. Ann Neurol 1996; 39 (4): 432-41
• Sharma KR, Kent-Braun J, Mynhier MA, et al. Evidence of an abnormal intramuscular component of fatigue in multiple scle- rosis. Muscle Nerve 1995; 18 (12): 1403-11
• Slawta JN, McCubbin JA, Wilcox AR, et al. Coronary heart disease risk between active and inactive women with multiple sclerosis. Med Sci Sports Exerc 2002; 34 (6): 905-12

Tsujino N, Sakurai T. Role of orexin in modulating arousal, feeding, and motivation. Front Behav Neurosci. 2013;7:28. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]