Yara Tedavisi Yöntemleri Nelerdir?
Yara tedavisi için cerrahi veya cerrahi olmayan birçok tedavi yöntemi kullanılmaktadır. Her tedavi yönteminin bir etki mekanizması bulunmaktadır. Yaranın ihtiyacına göre bu tedavi biçimleri çoğu zaman birbiri ile birlikte kullanılır. Unutulmaması gereken her yara için kullanılacak, her yarayı iyileştirecek tek bir tedavi bulunmamaktadır. Bazen aynı hastada bile yaranın değişik durumlarına ve aşamalarına göre farklı tedavi yöntemleri seçilir.
Esasen dokunun farklı nedenlerle bütünlüğünün bozulması demek olan yara, cerrahi bir sorundur ve asıl tedavisi de cerrahi yöntemlerdir. Örneğin sağlıklı bir kişide ortaya çıkan basit bir kesik dikiş atılması ile kapanır ve bunun için fazladan bir tedaviye ihtiyaç da olmaz. Öte yandan diyabetik yara, bası yarası, venöz ülser, atardamar tıkanıklığına bağlı yaralar gibi “kronik yara” adı verilen durumlar adından da anlaşılacağı gibi geç iyileşen, güç iyileşen ya da iyileşmeyen sorunlu yaralardır. Bu gibi durumlarda sadece cerrahi yara tedavi yöntemleri yeterli olmaz, farklı ilaç ve cihazların, farklı tedavi yöntemlerinin de kullanılması gerekir.
Cerrahi yara tedavi yöntemleri
Debridman: Ölü, kirli, mikroplarla bulaşık enfekte dokuların temizlenmesi işlemine debridman adı verilir. Yara tedavisiolmazsa olmazı, en önemli kısmı debridmandır. Yeterli debridman yapılmayan bir yaranın iyileşmesini beklemek hayal olacaktır. Cerrahi olarak debridman, bistüri ile ölü dokuların kesilmesi, küret adı verilen aletlerle veya fırça ile kazınması, yüksek frekansta ses çıkaran veya yüksek basınçta su fışkırtan cihazlar ile temizlenmesi şeklinde yapılabilir.
Dikiş, yakınlaştırma: Yara tabanı yeterli temizliğe ulaşmışsa yara dudakları dikiş atılması ile kapatılabilir veya yakınlaştırılabilir. Temiz yaralarda, cerrahi kesiklerde ilk olarak uygulanan bu yöntem kronik yaralarda yaranın uygun hale gelmesi beklenerek yapılır.
Doku nakli: Yara tabanı yeterli temizlik ve canlılığa ulaştığında başka yerden alınan ince veya tam kat deri yara üstüne nakledilerek dikilir. Bazen çevre deri yaranın üstüne çevrilerek yara kapatılır. Bazen de vücudun başka yerinde bulunan bir kas, üzerindeki deri ile birlikte alınarak yara üzerine taşınır. Bu durumda alınan kasın damarı ile yara çevresindeki damarları birbirine bağlamak gerekecektir. Serbest kas transferi denen bu tedavi yöntemi mikroskop altında yapılan bir cerrahi yöntemdir.
Ampütasyon: Bazen yaranın bulunduğu uzvu, bir parmağı, ayağın bir kısmını bazen de bütün bacağı hastalığın ilerlemesini durdurmak veya hastanın yaşamını kurtarmak için kesmek gerekebilir.
Damar girişimleri: Tıkalı damarlar nedeniyle iyileşmeyen yaraların tedavisinde cerrahi olarak veya damar içi balon, stent gibi girişimlerle damarların açılması gerekir. Venöz ülserlerin tedavisinde de toplardamarlara cerrahi veya damar içi girişim gerekebilir.
Ortopedik girişimler: Kemik iltihaplarında kemik parçalarının çıkarılması, kemiklerin birleştirilmesi, kemik şekil bozukluklarında düzeltici ortopedik cerrahi girişimler uygulanır.
Bası kaldırma
Basıya bağlı yatak yaralarında havalı yataklar, diyabetik hastaların ayaklarında basıya bağlı olarak ortaya çıkan yaralarda alçıya alma, özel tabanlı ayakkabılar, bası kaldıran ortez cihazları kullanılır.
Kompresyon tedavisi
Toplardamar yetmezliğine bağlı venöz ülserlerin tedavisi dıştan basınç yani kompresyon ile tedavi edilir. Bu amaçla bandaj tedavisi, kompresyon çorapları, kompresyon sağlayan havalı cihazlar kullanılır.
Antibiyotik tedavisi
Yaranın mikroplarla enfekte olması halinde uygun antibiyotik ya damar yoluyla ya da ağızdan verilir. Antibiyotiğin yara üzerine doğrudan veya çeşitli merhemler içinde verilmesi uygun değildir.
Yara bakım malzemeleri
Yaranın üzerini kapatmak yani pansuman yapmak için kullanılan çok çeşitli yara bakım malzemeleri bulunmaktadır. Çok çeşitli firmanın birçok amaç için kullanılan yara bakım malzemesi bulunmaktadır. İdeal bir yara bakım malzemesi şu özellikleri taşımalıdır:
· Bakteri ve yabancı maddelerden korumalı,
· Sıcak ve nemli bir ortam oluşturmalı,
· Akıntıyı emmeli,
· Toksik ve allerjik olmamalı,
· Isı ve sıvı kaybını önlemeli,
· Çevre sağlıklı dokulara zarar vermemeli,
· Kompresyon sağlamalı,
· Kendi yapısı bozulmamalı (tiftiklenme vb.),
· Yapışmaz olmalı,
· Estetik olmalı,
· Ucuz olmalıdır.
Elbette tüm bu özellikleri taşıyan bir ürün üretilse bile her hastaya, her yaraya ve yaranın her aşamasında kullanılabilecek bir yara bakım malzemesi bulunmamaktadır.
Yara tedavisi yaparken, özel olarak üretilmiş yara bakım malzemeleri yerine maliyeti nedeniyle ülkemizde yaygın olarak en sık “gazlı bez” pansumanı denilen yöntem kullanılmaktadır. Burada yara etrafı antiseptik bir ürünle silinir, yara içi serum fizyolojik adı verilen steril tuzlu su ile yıkanır ve yaranın üzeri pamuktan dokunmuş gazlı bez ile kapatılır. Bu bez ya bir yapıştırıcı bant ile çevre dokulara yapıştırılır ya da sargı bezi ile sarılır.
Yara bakım malzemelerinin en basiti transparan film örtülerdir. Bunlar temiz, akıntısız yaraları kapatmak için kullanılır. Akıntılı yaralarda hidrokolloid, fiber, aljinat veya köpük gibi emici özellikli örtüler kullanılır. Jeller, yara yüzeyine uygulanarak nemli bir ortam sağlarlar. Akıntının yara etrafına taşması halinde bariyer kremler çevre dokuyu korurlar. Gümüş, iyot gibi antibakteriyel özellikli maddeler taşıyan örtüler enfekte yaralar için uygundur. Tüm bu yara örtüsü gruplarının yapışan-yapışmayanları, küçük-büyük ebatta olanları, çeşitli vücut bölgeleri için özel formda üretilenleri bulunmaktadır.
Bazı yara bakım ürünleri yara iyileşmesinde rol oynayan kollajen, hyalüronik asit gibi maddeler de içerebilir. Yara iyileşmesinde rol oynayan trombositten zenginleştirilmiş çeşitli ürünler, deri eşdeğerleri, büyüme faktörleri de yara tedavisinde kullanılmaktadır. Epidermal büyüme faktörü yara üzerine uygulanan jel veya iğne ile uygulanan formuyla diyabetik yaralarda kullanılmaktadır.
Yara bakım cihaz ve yöntemleri
Negatif basınçlı yara tedavisi: Bu yöntemde yaraya steril bir sünger veya bez konur ve üzeri hava geçirmez bir bant ile kapatılır. Vakum oluşturan bir cihazla yara yüzeyine emme uygulanır. Bu sayede akıntı ortadan kaldırıldığı gibi, enfeksiyona karşı bir etki de sağlanır. Yara tabanında hızlı bir gelişme sağlanırken yara büzülerek genişliği azalır. Çok çeşitli yaralarda tedavi olanağı sağlayan bu yöntem ülkemizde birçok yara merkezinde yaygın biçimde kullanılmaktadır.
Hiperbarik oksijen tedavisi: Kapalı bir basınç odası içindeki hastaya %100 oksijen solutmaya dayanan bir tedavidir. Dokulara yüksek oranda oksijen sağlanır. İyileşmeyen yaralarda damar problemlerine, ödeme, enfeksiyona vs. bağlı olarak yeterli doku oksijeni bulunmaz. Bu durumda yaraların iyileşmesi mümkün olmaz. Özellikle doku oksijenlenmesinin bozuk olduğu veya ağır enfeksiyonlu olgularda yaygın olarak kullanılmaktadır.
Larva, kurtçuk tedavisi: Yeşil kurt sineğinin kurtçukları yara üzerine konur ve bunların ölü dokuları temizlemesinden yararlanılır. Yara iyileşmesinde debridman yani temizlik yanında başka etkileri de bulunduğu ileri sürülmektedir.
Elektrik uyarısı: Yara etrafına, içine, yakınına yerleştirilen elektrodlar ile yara üzerinde sağlanan elektrik akımının iyileştirici etkilerinden yararlanılan bir tedavidir. Çeşitli farklı elektrik akımları yanında mikro akım da bu yöntemde uygulama alanı bulmaktadır.